Według słowników „kult” to cześć religijna oddawana bóstwu (siłom nadprzyrodzonym), osobom, rzeczom. Zastanawiamy się co jest przyczyną niezwykłej czci oddawanej Matce Bożej, wyższej od czci innych świętych. W teologii spotykamy się z dwoma różnymi opiniami. Część teologów, w oparciu o twierdzenia Gabriela Vasqueza, widzi podstawę dla specjalnej czci Najświętszej Marii Panny w jej wyjątkowej świętości. W rozważaniach Vasqueza tego rodzaju wniosek jest następstwem poglądu, stawiającego łaskę uświęcającą ponad przywilej Boskiego Macierzyństwa.
Kult Matki Boskiej w Polsce średniowiecznej był ogromny i ciągle się wzmacniał i narastał, począwszy od X wieku. Świadectwem tego niech będzie fakt, że najstarsza polska świątynia zbudowana w Gnieźnie dzięki staraniom Mieszka I, podniesiona później do godności katedry, otrzymuje tytuł Wniebowzięcia NMP. Powstające później kolejne kościoły, katedry, opactwa, kolegiaty oraz klasztory oddawano opiece Maryi. Dokumenty diecezji krakowskiej, gnieźnieńskiej, poznańskiej, wrocławskiej, chełmińskiej, płockiej zawierają między innymi informację, że na 3924 parafie istniejące w XV wieku w obrębie tych diecezji, około 580 kościołów nosiło wezwania maryjne.
Pierwsza fala kultu maryjnego w Polsce wiąże się z działalnością świętego Wojciecha i jego współpracowników. Wszystkie opisy jego życia i działalności zawierają informacje o jego wielkim kulcie Matki Boskiej. Założone przez niego lub jego uczniów opactwa w Trzemesznie i Łęczycy nosiły wezwania maryjne.
W narodzie polskim w średniowieczu dostrzegamy dwa nurty kultu Matki Boskiej. Jeden płynie z Gniezna, głosząc cześć i chwałę Wniebowziętej. Drugi bierze początek w Krakowie i głosi cześć Niepokalanej pośredniczki zbawienia. Głoszenie chwały, oddawanie czci, wyrażanie uczuć religijnych odbywa się między innymi przez układanie i śpiewanie pieśni nabożnych. W całym dorobku średniowiecznej pieśni religijnej dużą część stanowią pieśni maryjne. Można znaleźć zbiory zachowane do dziś pochodzące z początków XII wieku, a rozsławione na całym świecie.
Niezwykły kult Maryi w Polsce średniowiecznej potwierdzają zabytki literatury i sztuki tej epoki. W polskich pieśniach religijnych dominuje tematyka maryjna. W XIV i XV wieku obchodzono w Polsce sześć świąt ku czci Matki Boskiej: Poczęcie, Gromniczną, Zwiastowanie, Narodzenie, Nawiedzenie, Wniebowzięcie. Różnorodne formy kultu maryjnego propagowali zakonnicy. Zakon benedyktynów skupiał się na kulcie Wniebowzięcia, franciszkanie – Matki Bolesnej, także jasełek i kolęd. W zakonie bernardynów czczono Maryję Niepokalaną, a dominikanie rozpowszechnili kult Matki Boskiej Różańcowej.
W ciągu wieków mnożyły się, budowane przez królów i możnowładców, świątynie poświęcone przymiotom i przywilejom Maryi, rozwijała się sztuka sakralna o tematyce maryjnej, średniowieczne, wspaniałe rzeźbiarskie wyobrażenia Maryi z Dzieciątkiem z tzw. “okresu pięknych Madonn” lub wzruszające przedstawienia piety – Matki Bolesnej z Ciałem Chrystusa, zdjętym z krzyża, w ramionach – w rzeźbie i malarstwie. Tematyka maryjna pojawiała się w literaturze i teologicznych rozprawach. Już bardzo stare, anonimowe utwory, na długo przed uznaniem dogmatu głosiły przywilej Niepokalanego Poczęcia Maryi. W XVI wieku kardynał Stanisław Hozjusz napisał :”Tradycja wieków nakazuje nam zatem czcić świętych, a z nimi ich Królową. Gdy czcimy Tę, przez którą stało się zbawienie świata, czcimy samego Chrystusa Pana. Uczucia, jakie żywimy dla Matki, odnoszą się do Jej Syna, uwielbiamy Syna w Matce Jego, a Matkę szanujemy ze względu na Syna”.
Decydujące znaczenie dla kultu Maryi w Polsce miało przekazanie w 1384 r. przez Władysława Opolczyka pod opiekę paulinów, sprowadzonych z Węgier i osadzonych dwa lata wcześniej na Jasnej Górze, obrazu-ikony “Czarnej Madonny”. Obraz ten znajdował się wcześniej w jego zamku na Rusi Halickiej, której był czasowym namiestnikiem. W kilkadziesiąt lat później Jan Długosz nazwie tę ikonę: „…obrazem Najchwalebniejszej i Najwznioślejszej Dziewicy i Pani oraz Królowej świata i naszej – Maryi…” (Liber Beneficiorum).
Średniowiecze uznało Matkę Boską za najlepszą pośredniczkę między Bogiem a człowiekiem i to zapewne stało się podstawą niezwykłego kultu Maryi. „Pismo Święte” niewiele mówi o Maryi, zaledwie jeden ewangelista pisze, że stała ona pod krzyżem Chrystusa, a żaden nie mówi, że była przy Jego ukrzyżowaniu. Dwa sobory w 431 i 449 roku uznały Maryję za „Bożą Rodzicielkę” i od tego czasu rozpoczął się niezwykły kult Matki Boskiej. Przeniknął przede wszystkim do Rzymu, gdzie rozwinął się przy dużym udziale papieża Sykstusa III, który ufundował w tym mieście bazylikę Santa Maria Maggiore.
